[882-3] เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ, เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อคฺคํ สุทฺธิํ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกํ วทนฺตีติ ปุจฺฉติฯ เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธิํ วทนฺติฯ เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ เตสํเยว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติฯ อนุปาทิเสเส กุสลา วทานาติ อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานาฯ

[884] เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺฐิคติเก สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย นิสฺสิตาติ ญตฺวาฯ ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสีติ นิสฺสเย จ ญตฺวา โส วีมํสี ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิฯ ญตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ญตฺวา วิมุตฺโตฯ ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย กลหวิวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. จูฬพฺยูหสุตฺตวณฺณนา

[885-6] สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ จูฬพฺยูหสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิ อิเม ทิฏฺฐิคติกา ‘สาธุรูปมฺหา’ติ ภณนฺติ, กิํ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโนเยว ทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐหนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยวฯ ตาสุ สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิยา วสมานาฯ

วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ ทิฏฺฐิพลคฺคาหํ คเหตฺวา, ตตฺถ ‘‘กุสลามฺหา’’ติ ปฏิชานมานา ปุถุ ปุถุ วทนฺติ เอกํ น วทนฺติฯ โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ อิทํ ปฏิโกสมเกวลี โสติ ตญฺจ ทิฏฺฐิํ สนฺธาย โย เอวํ ชานาติ, โส ธมฺมํ เวทิฯ อิทํ ปน ปฏิกฺโกสนฺโต หีโน โหตีติ วทนฺติฯ พาโลติ หีโนฯ อกฺกุสโลติ อวิทฺวาฯ

[887-8] อิทานิ ติสฺโส วิสฺสชฺชนคาถา โหนฺติฯ ตา ปุริมฑฺเฒน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิมฑฺเฒน ปฏิพฺยูหิตฺวา ฐิตาฯ เตน พฺยูเหน อุตฺตรสุตฺตโต จ อปฺปกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘จูฬพฺยูห’’นฺติ นามํ ลภติฯ ตตฺถ ปรสฺส เจ ธมฺมนฺติ ปรสฺส ทิฏฺฐิํฯ สพฺเพว พาลาติ เอวํ สนฺเต สพฺเพว อิเม พาลา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กิํ การณํ? สพฺเพวิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ สนฺทิฏฺฐิยา เจว น วีวทาตาฯ สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมาติ สกาย ทิฏฺฐิยา น วิวทาตา น โวทาตา สํกิลิฏฺฐาว สมานา สํสุทฺธปญฺญา จ กุสลา จ มุติมนฺโต จ เต โหนฺติ เจฯ อถ วา ‘‘สนฺทิฏฺฐิยา เจ ปน วีวทาตา’’ ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – สกาย ปน ทิฏฺฐิยา โวทาตา สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุติมนฺโต โหนฺติ เจฯ น เตสํ โกจีติ เอวํ สนฺเต เตสํ เอโกปิ หีนปญฺโญ น โหติฯ กิํการณา? ทิฏฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา, ยถา อิตเรสนฺติฯ

[889] น วาหเมตนฺติ คาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยํ เต มิถุ ทฺเว ทฺเว ชนา อญฺญมญฺญํ ‘‘พาโล’’ติ อาหุ, อหํ เอตํ ตถิยํ ตจฺฉนฺติ เนว พฺรูมิฯ กิํการณา? ยสฺมา สพฺเพ เต สกํ สกํ ทิฏฺฐิํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อกํสุฯ เตน จ การเณน ปรํ ‘‘พาโล’’ติ ทหนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตถิย’’นฺติ ‘‘กถิว’’นฺติ ทฺเวปิ ปาฐาฯ

[890] ยมาหูติ ปุจฺฉาคาถาย ยํ ทิฏฺฐิสจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก อาหุฯ

[891] เอกญฺหิ สจฺจนฺติ วิสฺสชฺชนคาถาย เอกํ สจฺจํ นิโรโธ มคฺโค วาฯ ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติ ยมฺหิ สจฺเจ ปชานนฺโต ปชา โน วิวเทยฺยฯ สยํ ถุนนฺตีติ อตฺตนา วทนฺติฯ

[892] กสฺมา นูติ ปุจฺฉาคาถาย ปวาทิยาเสติ วาทิโนฯ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ เต วาทิโน อุทาหุ อตฺตโน ตกฺกมตฺตํ อนุคจฺฉนฺติฯ

[893] น เหวาติ วิสฺสชฺชนคาถาย อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานีติ ฐเปตฺวา สญฺญามตฺเตน นิจฺจนฺติ คหิตคฺคหณานิฯ ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวาติ อตฺตโน มิจฺฉาสงฺกปฺปมตฺตํ ทิฏฺฐีสุ ชเนตฺวาฯ ยสฺมา ปน ทิฏฺฐีสุ วิตกฺกํ ชเนนฺตา ทิฏฺฐิโยปิ ชเนนฺติ, ตสฺมา นิทฺเทเส วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิคตานิ ชเนนฺติ สญฺชเนนฺตี’’ติอาทิ (มหานิ. 121)ฯ

[894-5] อิทานิ เอวํ นานาสจฺเจสุ อสนฺเตสุ ตกฺกมตฺตมนุสฺสรนฺตานํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺเฐ สุเต’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ ทิฏฺเฐติ ทิฏฺฐํ, ทิฏฺฐสุทฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ เอส นโย สุตาทีสุฯ เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ เอเต ทิฏฺฐิธมฺเม นิสฺสยิตฺวา สุทฺธิภาวสงฺขาตํ วิมานํ อสมฺมานํ ปสฺสนฺโตปิฯ วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติ เอวํ วิมานทสฺสีปิ ตสฺมิํ ทิฏฺฐิวินิจฺฉเย ฐตฺวา ตุฏฺฐิชาโต หาสชาโต หุตฺวา ‘‘ปโร หีโน จ อวิทฺวา จา’’ติ เอวํ วทติเยวฯ เอวํ สนฺเต เยเนวาติ คาถาฯ ตตฺถ สยมตฺตนาติ สยเมว อตฺตานํฯ วิมาเนตีติ ครหติฯ ตเทว ปาวาติ ตเทว วจนํ ทิฏฺฐิํ วทติ, ตํ วา ปุคฺคลํฯ

[896] อติสารทิฏฺฐิยาติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ ตาย ลกฺขณาติสารินิยา อติสารทิฏฺฐิยา สมตฺโต ปุณฺโณ อุทฺธุมาโต, เตน จ ทิฏฺฐิมาเนน มตฺโต ‘‘ปริปุณฺโณ อหํ เกวลี’’ติ เอวํ ปริปุณฺณมานี สยเมว อตฺตานํ มนสา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อภิสิญฺจติฯ กิํการณา? ทิฏฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติฯ

[897] ปรสฺส เจติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิญฺจ ภิยฺโย? โย โส วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน ‘‘พาโล ปโร อกฺกุสโล’’ติ จาหฯ ตสฺส ปรสฺส เจ หิ วจสา โส เตน วุจฺจมาโน นิหีโน โหติฯ ตุโม สหา โหติ นิหีนปญฺโญ, โสปิ เตเนว สห นิหีนปญฺโญ โหติฯ โสปิ หิ นํ ‘‘พาโล’’ติ วทติฯ อถสฺส วจนํ อปฺปมาณํ, โส ปน สยเมว เวทคู จ ธีโร จ โหติฯ เอวํ สนฺเต น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิฯ สพฺเพปิ หิ เต อตฺตโน อิจฺฉาย ปณฺฑิตาฯ

[898] อญฺญํ อิโตติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – ‘‘อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติ เอวญฺหิ วุตฺเตปิ สิยา กสฺสจิ ‘‘กสฺมา’’ติฯ ตตฺถ วุจฺจเต – ยสฺมา อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต, เอวมฺปิ ติตฺถิยา ปุถุโส วทนฺติ, เย อิโต อญฺญํ ทิฏฺฐิํ อภิวทนฺติ, เย อปรทฺธา วิรทฺธา สุทฺธิมคฺคํ, อเกวลิโน จ เตติ เอวํ ปุถุติตฺถิยา ยสฺมา วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา ปเนวํ วทนฺตีติ เจ? สนฺทิฏฺฐิราเคน หิ เต ภิรตฺตา, ยสฺมา สเกน ทิฏฺฐิราเคน อภิรตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

[899-900] เอวํ อภิรตฺตา จ – อิเธว สุทฺธินฺติ คาถาฯ ตตฺถ สกายเนติ สกมคฺเค ทฬฺหํ วทานาติ ทฬฺหวาทาฯ เอวญฺจ ทฬฺหวาเทสุ เตสุ โย โกจิ ติตฺถิโย สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย, สงฺเขปโต ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต วิตฺถารโต วา นตฺถิกอิสฺสรการณนิยตาทิเภเท สเก อายตเน ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ วทาโน กํ ปรํ เอตฺถ ทิฏฺฐิคเต ‘‘พาโล’’ติ สห ธมฺเมน ปสฺเสยฺย, นนุ สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จฯ เอวํ สนฺเต จ สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ, โสปิ ปรํ ‘‘พาโล จ อสุทฺธิธมฺโม จ อย’’นฺติ วทนฺโต อตฺตนาว กลหํ อาวเหยฺยฯ กสฺมา? ยสฺมา สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จฯ

[901] เอวํ สพฺพถาปิ วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมาย อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมติ, ทิฏฺฐิยํ ฐตฺวา สยญฺจ สตฺถาราทีนิ มินิตฺวา โส ภิยฺโย วิวาทเมตีติฯ เอวํ ปน วินิจฺฉเยสุ อาทีนวํ ญตฺวา อริยมคฺเคน หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโส เอวาภิสมโย อโหสีติฯ

ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย

สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย จูฬพฺยูหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. มหาพฺยูหสุตฺตวณฺณนา

[902] เย เกจิเมติ มหาพฺยูหสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กิํ นุ โข อิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา วิญฺญูนํ สนฺติกา นินฺทเมว ลภนฺติ, อุทาหุ ปสํสมฺปี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ อาวิกาตุํ ปุริมนเยน นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ อนฺวานยนฺตีติ อนุ อานยนฺติ, ปุนปฺปุนํ อาหรนฺติฯ

[903] อิทานิ ยสฺมา เต ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ วทนฺตา ทิฏฺฐิคติกา วาทิโน กทาจิ กตฺถจิ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ, ยํ เอตํ ปสํสาสงฺขาตํ วาทผลํ, ตํ อปฺปํ ราคาทีนํ สมาย สมตฺถํ น โหติ, โก ปน วาโท ทุติเย นินฺทาผเล, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมํ ตาว วิสฺสชฺชนคาถมาหฯ ‘‘อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทุเว วิวาทสฺส ผลานีติ นินฺทา ปสํสา จ, ชยปราชยาทีนิ วา ตํสภาคานิฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ ‘‘นินฺทา อนิฏฺฐา เอว, ปสํสา นาลํ สมายา’’ติ เอตมฺปิ วิวาทผเล อาทีนวํ ทิสฺวาฯ เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺติ อวิวาทภูมิํ นิพฺพานํ ‘‘เขม’’นฺติ ปสฺสมาโนฯ

[904] เอวญฺหิ อวิวทมาโน – ยา กาจิมาติ คาถาฯ ตตฺถ สมฺมุติโยติ ทิฏฺฐิโยฯ ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชนสมฺภวาฯ โส อุปยํ กิเมยฺยาติ โส อุปคนฺตพฺพฏฺเฐน อุปยํ รูปาทีสุ เอกมฺปิ ธมฺมํ กิํ อุเปยฺย, เกน วา การเณน อุเปยฺยฯ ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติ ทิฏฺฐสุตสุทฺธีสุ เปมํ อกโรนฺโตฯ

[905] อิโต พาหิรา ปน – สีลุตฺตมาติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – สีลํเยว ‘‘อุตฺตม’’นฺติ มญฺญมานา สีลุตฺตมา เอเก โภนฺโต สํยมมตฺเตน สุทฺธิํ วทนฺติ, หตฺถิวตาทิญฺจ วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตา, อิเธว ทิฏฺฐิยํ อสฺส สตฺถุโน สุทฺธินฺติ ภวูปนีตา ภวชฺโฌสิตา สมานา วทนฺติ, อปิจ เต กุสลา วทานา ‘‘กุสลา มย’’นฺติ เอวํ วาทาฯ